امام القراءة حمزه بن حبيب بن عمارة بن اسمعيل زيات کوفى (80 ـ156 هـ . ق) دومين چهره قراء کوفى، قراءت او از دو طريق به حضرت مولى الموالى علىعليه السلام مى رسد، شيخ طوسى و ابن نديم او را از اصحاب امام صادق (عليه السلام) دانسته اند، او مردى عابد متقى و فقيه و قارى بود . راويان او 1 ـ ابومحمد خلف بنهشام البزار البغدادى (م 229 هـ ق) 2 ـ ابوعيسى خلاد بن خالد صوفى (م 220 هـق)

بسمله :

در ابتداى به قراءت از اول سوره ها (غير از توبه) بسم الله راخوانده، و همچنين مانند همه قراء در وصل آخر سوره ناس به اول فاتحه، ولى در بين دوسوره، آخر سوره را به اول سوره بعدى فقط بدون بسم الله وصل نموده است، و در سورههاى چهارگانه الزهر (بين مدثر و قيامه ـ انفطار و تطفيف ـ فجر و بلد ـ عصر و همزه) با سکت دو سوره را بدون بسم الله بهم وصل نموده است . کلمات عَلَيهُمْ ـاِلَيهُمْ ـ لَدَيهُمْ را در وصل و وقف به ضم هاء خوانده، و در وصل کلماتى مثليوَفيهُم اللهُ ـ قُلُوبِهُمُ العِجْلَ ـ قَبْلِهُمُ الاَنبياءَ که قبل از ضمير هممکسور يا ياء ساکنه باشد هـ را مضموم خوانده است، و در وقف بر آن بکسر هـ و سکون مخوانده است .

هاء ضمير

ماقبل ساکن که بعد آن متحرک باشد، مثل فِيه هُديً ـ فيهِ مُهاناًـ عَقَلُوهُ وَ هُمْ را به قصر يعنى ترک صله خوانده است، و وقتى بين دو متحرک واقعشود حرکت آنرا با صله خوانده قالَ لَهُ صاحِبُهُ ـ مالُهُ دُوَلَدُهُ .و هاءضمير را در يوَدِّه اِليکَ (آل عمران) نُؤتِه مِنها (آل عمران ـ شوري) نَولِّهْ وَنُصْلِهْ (نساء) به سکون هاء، و در لاهلِهُ اُمکثُوا (طه ـ قصص) به ضم هاء خواندهاست، و در سکون هـ فَاَلْقِهْ اِلَيهُمْ (نمل) مثل حفص است، ولى در هاء يتَّقِهِ (نور) را به روايت خلف يتَّقهى و در وقف آن به سکون هـ يتَّقِهْ خوانده است . وخلاد به دو وجه : به صله مثل خلف و ديگر به اسکان هـ و کسر ق يَتَّقِه از حمزهروايت کرده است. حمزه هاء اَنسانِيهِ (کهف) و عَلَيهِ اِلله (فتح) را به کسر هاء، ويرضَهُ (نور) و اَرجِه (اعراف ـ شعرا) را مثل حفص خوانده است .

مدود

حمزه مد متصل و منفصل را باشباع (شش حرکت) کشيده است، او و ورش درکشش مدها طويلتر از ساير قراء بوده اند .

همزه ها

کلمه ءَاَعجِميٌّ (فصلت) به تحقيق هر دو همزه، و کلمه ءَامَنْتُم (اعرف ـ طه ـ شعرا) را با دو همزه، و به تحقيق آنها خوانده است . و کلماتءَاِنَّکُم لَتَأتُونَ (اعراف ـ عنکبوت) اَئِنَّ لَنا َلاَجراً (اعراف) ءَاَن کانذامالٍ (قلم) به استفهام و تحقيق همزه ها در آن . يضاهونَ را به ضم هـ بدون همزه،ياجوج و ماجوج (کهف ـ انبياء) به ابدال همزه به الف در هر حال، و کلمه رَؤفُ رارؤفٌ و هُزْءاً و کُفْؤاً به سکون ز ـ ف و همزه بعد از آنها خواند است .

سکت بر ساکن قبل از همزه

روايت خلف از حمزه بر سکون آخر کلمه اى در موقع وصل به کلمه بعدىکه حرف اوّل آن همزه است . قبل از نطق به همزه سکته کوتاه بدون تنفس آورده، اين دوکلمه يا مثل : مَنْ امَنَ ـ عَذابٌ اَليمٌ ـ جدا نوشته شد و يا مثل : اَلاُولى ـاَلاخِرَة -اَلاِنسانُ متصل نوشته شده است . به شرح زير :سکت بر ساکنموصول، مثل : اَلاَرضُ ـ اَلاِنْسانُ و سکت بر ى فقط در شيئ در حال وصل به مابعد بههر حرکت که باشد، اين دو مورد روايت خلف از حمزه است بلاخلاف، در روايت خلاد به سکتو عدم آن است . و بعضى دو مورد فوق را قراءت حمزه (خلف و خلاد) دانسته اند . سکت بر ساکن مفصول مثل : قَدْ اَفْلَحَ ـ مَنْ إمَنَ به روايت خلف به دو وجه : سکت و عدم آنست، و براى خلاد، بدون سکت ذکر شده، و شرح بالا در موقع وصل است، ولىدر وقف : در شيئ ادغام يا نقل است . در اَلْ ـ الاُولى ـ اَلاخِرَةِ ـ اَلاَرْضَ يابه سکت و تحقيق همزه و يا به نقل و حذف وقف مى شود . در وقف بر ساکن مفصول : مَنْامَنَ ـ عَذابٌ اَليم به روايت خلف سه وجه : نقل ـ سکت ـ ترک سکت و به روايت خلاد،دو وجه : نقل يا ترک آن بدون سکت .

تبصره :

در ميم جمع، مثل عَلَيکُمْ اَنْفُسُکُمْ فقط با سکت وقف مى شود ونقل در آن صحيح نيست چون اصل حرکت آن ضمه است و اگر با نقل متحرک شود، حرکت آن تغيرمى کند .

هاء سکت :

هاء سکت، که در آخر کلمات هنگام وقف، براى بيان حرکت ملحق مى شود،و همچنين در آخر کلماتى که مبنى بر حرکتند و سلب حرکت از آنها در حال وقفى هم جايزنيست هاء سکت مى آورند، حمزه هاء سکت را در وصل به حذف و در وقف به اثبات خوانده، ودر دو کلمه : حِسابِيهْ (حاقه 20 ـ 26) و کِتابِيهْ (حاقه ـ 25) را به اثبات هاءسکت در وصل و وقف خوانده است .

تبصره :

در چهار محل در آيات که روايت حفص از عاصم با سکت است حمزه بدونسکت خوانده است.

در ادغام تنوين و نون ساکنه

در لِ و رِِ بدون غنه، و ادغام در ن و م با غنه (مثل همه قراء)، وادغام تنوين و نون ساکنه در و ـ ى بروايت خلف بدون غنه، ولى روايت خلاد با غنه ازحمزه روايت شده . و در اظهار نون ساکنه بعد از و و ى در کلمه واحده مثل الدنيا ـبنيان ـ صنوان ـ قنوان و در حروف مقطعه ن يس و در واو بعد آن، و نون در و القلم مثلحفص به اظهار اقدام کرده، و نون طسم (شعرا ـ قصص) را در نزد ميم باظهار و در طس (نمل) باخفاء ن خوانده است . ادغامات : حمزه ذال ذ را فقط در ت و د ادغام کرده،اِذ تَّخلُقُ اِذ دَّخَلُوا . و ذال ساکنه را در ت عُذتُّ ت فَنَبَذتّها ـ واتَّخَذتُّ و ساير صيغ آن ادغام نموده .و خلاد اذ را در 5 حرف : ( ت ز ـ ص ـ دـ س ) ادغام نموده است : اِذ صَّرَفنا ـ اِذ سَّمعتَمُوهُ ـ اِذ زَّينَ .حمزهدال قد را در هشت حرف : ( ج ـ ذ ـ ز ـ س ـ ش ـ ص ـ ض ـ ظ ) ادغام کرده و دال ساکنهرا در ث مثل يرد ثَّوابَ الدُّنيا (آل عمران) و دال ملفوظه از صاد را در ذال کهيعصذکر (مريم) ادغام کرده است . و تاء تأنيث را در شش حرف ( ث ـ ج ـ ز ـ س ـ ص ـ ظ ) ادغام نموده : کَذَبَت ثَّمودُ ـ نَضِجَت جُّلُودُهُم ـ خَبَت زّدْناهُمْ .لام بل و هل را که در مقابل هشت حرف قرار گرفته حمزه فعل در سه حرف به ادغاممبادرت کرده و آنها (ت ـ ث ـ س) مى باشند هَل تَّرى ـ بَل تَّأتيهُم ـ هَل ثُوِّبَـ بَل سَّوَّلتْ ـ و از خلاد بخلف عنه در بَل طّبَعَ ادغام روايت شده است، و خلفآنرا باظهار آورده . حمزه ث را در ت اُورِثتُمُوها (اعراف ـ زخرف) لَبِثتَّ ـکَم لَبِثتُّم و صيغ ديگر آن، و ث را در يلْهَث ذّلک (اعراف) ادغام نموده، ب را درم اِرکَب مَّعَنا (هود) به ادغام، (در تيسير به اظهار و از خلاد به خلف عنه آمده)،و يعَذِّب مَّنْ يشاء (بقره) را به سکون ب قراءت، و ب را در م ادغام کرده است، درنَخلُقُکُّم (مرسلات) ق را در ک به ادغام خوانده است . به روايت از خلاد حمزه برا در ف که در پنج موضع قرآن کريم نزد هم قرار گرفته اند، ادغام کرده است، اِنْتَعْجَبْ فَّعَجَبٌ (رعد) وَ مَنْ لَمْ يتُبْ فّاولئک (حجرات)، اِذْهَب فَّمَنتَبِعَکَ (اسراء) فَاذْهَب فَّاِنَّ لَکَ (طه) اَو يغْلِب فَّسَوْفَ (نساء) و بهروايت خلف، تمام پنج مورد را به اظهار خوانده است . حمزه، بَيت طّائفةٌ (نساء) را به ادغام ت * ط و اَتُمدُونِّن بمالٍ (نمل) را به ادغام ن * ن با مد اشباع حاصله . و در کلمات وَ الصّافّات صَّفّاً ـ فَالزّاجرات زَّجراً ـ فَالتّاليات ذّکراً (صافات) وَالذّاريات ذَّرواً (ذاريات) ت را در ص و ز و ذ به ادغام کبير با سوسىموافقت نموده است . روايت خلاد از حمزه ادغام ت * ذ و ص فَالمُلقيات ذِّکراً (مرسلات) فَالمُغيرات صُّبْحاً (عاديات) به دو وجه ذکر شده است .

اشمام حرف به حرف

حمزه تمام صادهائى که ساکن بوده و قبل از دال واقع شوند، اشمام بهصداى ز کرده، و اين در دوازده موضع قرآن واقع شده است، مانند : مَنْ اَصدَقُ ـيصْدِفونَ ـ تَصْدِيه .ص را در کلمه الصراط ـ صراط، در همه قرآن به روايت خلفاشمام به صداى ز نموده، و خلاد در موضع اول الصِّراطَ المُستقيمَ (فاتحه) اشمامکرده است.خلف ص را در الْمُصَيْطِرونَ و بِمُصَيْطِرٍ (غاشيه) به اشمام و خلاد بهخلف عنه به اشمام و عدمه.طريقه اشمام آنست که صداى ص با ز چنان مخلوط شده کهحرف ديگرى متولد شود که نه صاد خالص و نه ز خالص باشد، ولى بايستى صداى ص غالب بر زشنيده شود . فتح واماله + الف : حمزه کليه الفهاى منقلب از ياء را در اسم يافعل در وصل و وقف اماله کبرى نموده، مثل : الهُدى ـ اَدْنى ـ مُوسى ـ يحْيى ـ عيسىـ اَتى ـ يخْشى ـ فَسَوّى ـ وَ اسْتَعلى .تبصره : در شش مورد اماله جارى نمىشود : 1 ـ الف اصلى نبوده و زائد باشد، مثل : قائِم ـ نائِم . 2 ـ الف در آخر کلمهنبوده و متوسطه باشد، مثل : نَمارِقُ ـ باعَ ـ سارَ . 3 ـ الف منقلب از واو باشد . مثل : نَجا ـ عَفا ـ صَفا ـ شَفا . 4 ـ الف منقلب از تنوين باشد، مثل : ذِکراً ـعِوجاً ـ اَمْتاً (در وقف) . 5 ـ الف ثنيه باشد، مثل : اِنْ يخافا ـ اِثْنا عَشَرَ . 6 ـ الف محل اختلاف در اصل کلمه باشد . مثل : الحياة ـ مَناة که در بعضى مصاحف باواو الحيوةَ ـ المَنوةَ نوشته شده است . کلمات منقلب از ياء در اسما : به تثنيهآن شناخته مى شود : ( فَتى ـ فَتَيانِ ) ( مَولى ـ مَوليانِ) _ (صَفا ـ صَفَوانِ ) ( عَصا ـ عَصَوان )، و در افعال وقتى اسناد به متکلم يا مخاطب داده شود:(رَمى - رَمَيْتَ) (اِشْتَري- اِشْتَريْتُ) (اِسْتَعلي- اِسْتَعلَيْتَ) اگر ياء ظاهر شديائى، و اگر واو ظاهر شد واوى خواهد بود، واوى آن مثل : ( دَعا ـ دَعَوتُ ) (عَلا ـعَلَوتُ ) .و اگر کلمات واوى از سه حرف اضافه شوند يائى شده و اماله در آنهاعمل مى شود، مثل : اَدْنى ـ اَنْجى ـ يرْضى ـ تُتْلى ـ يتَزَکّى ـ زَکّى ـاِسْتَعلى .ب : کليه اَلفاتى که در تأنيث بر 5 وزن فُعلى ـ فَعلى ـ فِعلى ـفُعالى ـ فَعالى ـ آمده باشند، حمزه آنها را به اماله خوانده است وزن فُعلى مثل : القُصْوى ـ اَلدُّنيا ـ طُوبى ـ القُربى ـ وزن فَعلى ـ مثل : اَلْمَوتى ـ اَلسَّلوىـ اَلتَّقوى ـ وزن فِعلى ـ مثل : اِحدى ضيزى ـ سيما ـ الشِّعرى .تبصره : کلماتمُوسى ـ عيسى ـ يحيى اگر چه اعجمى هستند به علت کثرت استعمال، و ديگر اينکه درمصاحف به ياء نوشته شده اند داخل اماله هستند . وزن فعالى، مانند : سُکارى ـکُسُالى ـ فُرادى ـ وزن فَعالى مثل يتامى ـ نَصارى ـ اَيامى . ج ـ تمام الفهائىکه در آخر کلمه به ياء نوشته شده باشند، اگر چه اصلى بودن آن مجهول باشد در اسماءيا افعال، مثل، اَنّى ( استفهاميه ) مَتى ـ بَلى ـ عَسى ـ يا حَسْرَتى ـ يا اَسَفى . يا اينکه منقلب از واو باشند . مثل ـ القُوى ـ الضّحى ـ ضُحيها اماله مى شوند . و در پنج کلمه که در آنها اماله نيامده، حمزه آنها را به فتح خوانده : لَدى ـاِلى ـ حَتّى ـ عَلى ـ مَا زَکى .تبصره : اگر بعد از الفى که اماله مى شود، دردرج کلام سکون آيد و موجب سقوط اين الف گردد، اماله هم از بين مى رود، حال اين ساکنخواه تنوين يا غير آن باشد، و وقتى در وقف ساکن از بين برود اماله بر مى گردد . مثلـ فَتَعالَى اللهُ ـ يخْشَى اللهَ ـ مُوسَى الکِتابَ ـ اَلْقَتَلى الحُرُّ ـ ذکرَىالدّارِ ـ و تنوين مثل : مَوليً ـ مُسَمًّى ـ اَذيً ـ سُديً ـ مُفتَريً .د ـاماله کلمات آخر آيات يازده سوره ( طه ـ نجم ـ معارج ـ قيامه ـ نازعات ـ عبس ـ اعلىـ شمس ـ ليل ـ ضحى ـ علق ) به هر تقدير، اگر واوى، يائى، اصلى، زائد باشند در اسماءيا افعال فرقى نمى کند . غرض يکسان بودن آنهاست . استثناء ـ دَحيها ( نازعات) تَليها ـ طَحيها (شمس) سَجى (ضحي) و ديگر آنکه الف آنها از ابدال تنوين در وقفباشد، مثل : هَمْسًا ـ ضَنْکاً ـ نَسْفاًً ـ عِلْماً .حمزه کلمات : خَطايا ـخَطاياکُم ـ خَطاياهُم ـ خَطايانا ـ وَ قَدْ هَدانِ (انعام) وَ مَنْ عَصانى (ابراهيم) وَ اَنْسانيهِ (کهف) و ءاتانى (مريم ـ نمل) وَ اَوْصانى (مريم) ومَحياهُم (جاثيه) را به فتح خوانده . حمزه کلمه اَحيا را هر جا باشد وقتى قرينبه و باشد : اَمات وَ اَحيا (نجم) نَموتُ وَ نَحيا (جاثيه ـ مؤمنون) اماله نمودهاست . ولى وقتى قرين به ف يا ثُمَّ يا مجرد باشد به فتح خوانده (اماله آن از کسائىاست)همچنين کلمات : هُدايَ (مضاف به ياء) (بقره ـ طه) و مَثوايَ (يوسف) مَحْيايَ (انعام) رُؤيا (هرجا باشد) کَمِشْکاةٍ (نور) مَرْضاتٍ ـ مَرضاتى (هرجاباشد) حَقَّ تُقاتِهِ (آل عمران) تماماً به فتح خوانده است .ولى در تَتَّقُوامِنهُم تُقيةً (آل عمران) و کلمات مَثويکُمْ ـ مَثواهُمْ ـ مَثواهُ را اماله دادهاست . حمزه کلمه هَدانى هر جا بدون قد آمده، مثل : اِنَّنى هَدينى رَبّى (انعام) لَولا اَنَّ الله هَدَينى (زمر) اماله کرده است (اگر با قد باشد مثل : قدهَدينِ (انعام) کسائى اماله کرده است) .ودر فَلَمّا تَراءَ الجَمْعانِ (شعراء) حمزه راء را فقط در هر حال اماله کرده است . و در نأى بِجانِبِهِ (اسرا ـ فصلت) اماله ـ ن و همزه با هم روايت خلف، و خلاد فقط اماله همزه را روايت کرده است . درکلمه اِنيه (احزاب) اماله ن و الف با هم، و درالف کِلاهُما (اسرا) و الف بَلْ رانَ (تطفيف) اماله از حمزه است . کلمه ضِعافاً (نساء) را خلف به اماله الف (ملازمهبا اماله عين دارد) و خلاد به فتح آن از حمزه روايت کرده اند . و کلمه ءاتيکَ (دوموضع نمل) به اماله الف (ملازمه با اماله همزه قبل دارد) روايت خلاد از حمزه است . کلمه رَءا (هر جا قبل از متحرک باشد . ( در هفت موضع آمده ) مثل رَءا کوکَباً (انعام) رَءا اَيدِيهُمْ (هود) رءا بُرهانَ (يوسف) و بقيه و همچنين رَءاکَ (انبياء) رَءاها (نمل ـ قصص) رَءاهُ (نمل) و غيره که قبل از ضمير واقع شده، اماله راء و همزهبا هم قراءت حمزه است . و در وصل به کلمه بعد، مثل : رَءَا القمر ـ رَءَا الشمس (انعام) رَءَا الذينَ (نحل دو موضع) و بقيه، اماله راء فقط جارى است . حمزه الفعين الفعل ماضى، ثلاثى مجرد را در ده فعل : زادَ شاءَ ـ جاءَ ـ خابَ ـ ران ـ خاف ـطابَ ـ ضاقَ ـ حاقَ ـ زاغَ . هر جا باشند اماله کرده است .

تبصره :

در اماله افعال فوق الذکر فرقى بين مجرد آنها يا قرين به ضميرفاعل يا تاء تأنيث نيست، و فقط لفظ زاغَتْ (قرين به تاء تأنيث) در اِذ زاغَتِالاَبْصارُ (احزاب) و اَمْ زاغَتْ عَنهُمُ الاَبصارُ (ص) را حمزه اماله نکرده و آندو را به فتح خوانده است .

در حروف مقطعه :

راء را در الر ـ المر در فواتح شش سوره حمزه اماله کرده است، و درکيهعص (مريم) فتح هاء و اماله ياء از حمزه است، و در طه اماله طا و ها با هم ازحمزه، و در طسم (شعرا ـ قصص) و طس (نمل) اماله طا از حمزه، و در يس اماله الف ياءاز حمزه، و در فواتح هفت سوره حم اماله الف حاء از حمزه مى باشد . حمزه، الف رادر کلمات اَلْبَوارِِ (ابراهيم) و القَهّارِ که راء اخر آندو مکسور است، و همچنينالف متوسطه واقع بين دو راء، اگر دومى مکسور و در آخر کلمه باشد، مثل الاَبْرارِ ـاَلْقَرارِ ـ اَلْاشرار به تقليل خوانده است . همچنين کلمه التَّوريةَ را در همهقرآن به تقليل خوانده است .

تبصره :

الفى که به لحاظ کسره راء بعدش اماله يا تقليل دارد . وقتى بهلحاظ وقف بر آن راء مکسور ساکن مى شود، اماله يا تقليل به قوت خود باقى مى ماند .

قاعده در چگونگى وقف

حمزه همزه در اول کلمه را به تحقيق، و اگر در وسط يا آخر کلمهباشد با تغييراتى آنرا به تحفيف مى خواند . 
1 ـ همزه ساکن ماقبل متحرک به سکونلازم
مثل : يأکُل ـ بَوّأنا ـ تَأثيماً ـ الذِّئبُ ـ بِئسَ، البته سکون در وسطکلمه اصلى است ولى سکون روى همزه در آخر کلمه، ممکن است اصلى باشد، مثل : اِقْرَأ ـلَمْ ينَبَّأُ ـ اِنْ يشَأ نَبِّيء يا عارضى باشد که براى وقف ـ ساکن شده، مثل : بَدَء ـ اَنشَأ ـ اَسوَء ـ عَنِ النَّباء ـ مِن حَمَأ ـ لؤلؤءْ. حکم همزه ساکنماقبل متحرک وسط يا آخر کلمه به سکون لازم يا عارض در موقع وقف بر آنها ابدال همزهبه حرف مدى از جنس حرکت ماقبل آن است . تبصره : کلمه رِِئياً (مريم) تُؤوى (احزاب) تؤويهِ (معارج) پس از ابدال دو وجه دارد، اظهار حرف مبدله، يا ادغام آن درحرف بعدى . کلمه رُؤياکَ ـ الرّؤيا ـ رُؤياى، که در وقف بر آنها همزه بدل به واو مىشود، جايز است اظهار اين واو مبدله، و هم قلب واو مبدله به ياء، و ادغام در ياءبعدى . ( طبق قاعده مقرره که وقتى واو و ياء در کلمه اى جمع شوند، که اول واو ساکنو بعد ياء متحرک باشد . واو را تبديل به ياء نموده و در ياء، بعدى ادغام مى کنند ) دو کلمه اَنبِئهُم (بقره) نَبّئُهم (حجر ـ قمر) بعد از ابدال همزه به ياء در وقف برآنها، بر روى حرکت هـ ضمير حمزه دو وجه دارد : 1 ـ کسره هـ چون ياء مبدله قبل از هـضمير آمده و مثل فِيهِم ـ يزَکّيهم شده . 2 ـ ضم هـ نظر به اصل که مضموم بوده است . اَنْبيهُم ـ نَبّيهُمْ .
2 ـ همزه متحرک ماقبل ساکن
الف ـ سکون روى حرف صحيح،و همزه بعد از آن در وسط کلمه، مثل : شَطأهُ ـ اَلْقُرانُ ـ اَلظَّمانُ ـاَلاَفئِدَة ـ مَسئولاً ـ يا اينکه همزه در آخر کلمه باشد مثل اَلْخَبْءَ ـاَلْمَرْءُ ـ مِلْءُ ـ دِفْءٌ .ب ـ ساکن ماقبل همزه متحرک، حرف لين، و همزه دروسط يا آخر کلمه باشد، مثل : سَوْءَةَ ـ مَوْئِلاً ـ سَوْإتِکُم ـ شَيئاً ـ ظَنَّالسَّوءِ .ج ـ ساکن ماقبل همزه از حروف مدى ( واو ـ ياء ) و همزه در وسط يا آخرکلمه باشد : السُّواى ـ سيئَت ـ اَلْمُسئُ ـ اَنْ تَبُوءَ ـ وَجِئَ حکم وقف بر اينسه قسم نقل و حذف است يعنى حرکت همزه به ماقبل داده شده و خود حذف مى گردد .

تبصره :

مى توان واو و ياء ساکن اصلى در مثالهاى بالا را مثل واو و ياءساکن زائده قرار داده، و همزه بعد از واو اصلى را تبديل به واو، و همزه واقع بعد ازياء اصليه را تبديل به ياء، و در واو و ياء قبلى که اصليه هستند ادغام نمود، و درهمزه وسط يا آخر کلمه فرقى هم نمى کند، مثل : السُّواى ـ سيئَتْ ـ سَواَةَ که مىشوند السُّوّا ـ سييتْ سَوَّة .و اگر همزه متحرک بعد از الف در وسط کلمه باشد،حکم آن در وقف، تسهيل ( بين بين ) به قصر يا مد است، مثل : جائَنا ـ دُعاءً ـنِداءً ـ هاءُمُ ـ اَولياءُهُ ـ خائفينَ ـ اَلْمَلئِکَةُ . و اگر همزه متحرک بعد ازالف در آخر کلمه بود مثل جاءَ ـ السُّفهاءَ ـ السَّماءُ ـ يشاءُ ـ اَلاَعداءُ حکماين قسم ابدال همزه به الف است به قصر ـ يا توسط ـ يا مد . و اگر ماقبل همزهمتحرک، واو و ياء زائده باشد، مثل : خَطيئَةٌ ـ النَّيسى ـ قُرُوءٍ ـ بَريئُونَ ـبَريءُ در اين قسم تخفيف همزه ابدال آن از جنس حرف زائد و سپس ادغام در آنست، وفرقى بين همزه وسط يا آخر کلمه نيست، و بر سکون تشديد حاصله از ادغام همزه اى که درآخر کلمه بوده جايز است دخول روم وقتى حرکت همزه محذوفه مکسور يا مضموم بوده، واشمام وقتى مضموم بوده است . 
3 ـ همزه متحرک، ماقبل هم متحرک
9 قسم مى شود 1ـ همزه مفتوح ماقبل مکسور، مثل خاطَئَةً ـ ناشِئَةَ ـ مِأَةَ ـ بِاَيکُم ـ لِاَهَبَ . حکم حمزه در وقف بر اين کلمات ابدال آن بياء خالص است . 2 ـ همزه مفتوح، ماقبلمضموم . مثل يؤَيدُ ـ مُؤَذّنٌ ـ فُؤادَکَ يؤاخِذُ ـ لُؤلُؤاً حکم همزه در وقف براين کلمات ابدال آن به واو خالص است . و در هفت شکل ديگر : همزه مفتوح، ماقبلمفتوح، سَأَلَ ـ مَأب ـ شَنَأنُ ـ همزه مکسور، ماقبل مفتوح، مثل : بَئيس ـ يؤمَئذٍمُطْمَئنٌ ـ همزه مکسور ماقبل مکسور، مثل : خاطِئينَ ـ بارئِکُم ـ مُتَّکِئينَ ـهمزه مکسور، ماقبل مضموم، مثل : سُئِلُوا ـ سُئِلَ ـ سُئِلَتْ ( در اين قسم وجهديگرى از طريق اخفش آمده و آن ابدال به واو خالص است ) ـ همزه مضموم، ماقبل مفتوح،مثل : رَءُفٌ ـ يکْلَؤکُم ـ تَوُزُّهُمْ ـ همزه مضموم، ماقبل مکسور، مثل : اَنبِئُونى ـ مَستهزِؤُنَ ـ لِيواطِؤا ( در اين قسم وجه ديگرى از طريق اخفش آمده وآن ابدال به ياء خالص است و از حمزه حذف همزه و ضم، ماقبل آن، ) ـ همزه مضموم،ماقبل مضموم مثل : بِرُؤسِکُم . تخفيف همزه در وقف بر اين هفت شکل اخير . تسهيل (بين بين) قول واحد است .

تبصره :

گاهى همزه در اصول و بنا در وسط کلمه واقع شده، مثل : سَأََلَ ـرَءُفٌ ـ يئِسَ ـ قاعده تخفيف آن در وقف مسلم است، ولى اگر همزه بوسيله بعضى حروفزائده در وسط کلمه واقع شود، مانند هااَنْتُم ـ يا ادَمُ ـ لِاَبَوَيهِ ـ لَاَنتُمـ ءَانتُم ـ وَ اَوْحى ـ فَاُوارِى ـ سَأوُريکُم ـ کَاَنَّهُم که انفصال اين حروفبه اصل کلمه صدمه اى نمى زند، در وقف بر اينها دو وجه است : تحقيق، نظر به اصل کههمزه در اول کلمه بوده، و اجراى قواعد تخفيف نظر به وضع موجود . در کلماتاَلَّذيِ اؤتُمِنَ ـ يا صالِحُ اِئتِنا ـ اِلى الْهُِديَ ائتِنا ـ لِقاءَنَا ائتِ ـيقُول ائذَن چون امکان وقف بر کلمه قبل از همزه است، فقط تحقيق را صحيح دانسته است .

در ياءات اضافه (ضمير متکلم

)

1 ـ ياء ضمير متکلم که بعدش همزه قطع مفتوح آمده، در مَعى ابداً (توبه) مَعى اَو رَحِمَنا (ملک) را حمزه به سکون ى خوانده است . 
2 ـ ياءات ضميرمتکلم که بعدش همزه قطع مکسور باشد، 11 مورد : اُمّى اِلهَينِ (مائده) اِنْ اَجرىاِلّا عَلى (يونس ـ دو موضع هود ـ سبا ـ 5 موضع در شعرا)يدى اِلَيکَ (مائده) حمزه تماماً را به سکون ى خوانده است . 
3 ـ در ياءات ضمير متکلم که به همزه قطعمضموم رسيده باشد با حفص اختلافى ندارد 
4 ـ در ياءات ضمير متکلم که بعدش همزهوصل با ل تعريف (ال) آمده، 14 مکان آنها را حمزه به سکون ى خوانده، و حفص عَهديِالظّالِمين (بقره) با او موافقت کرده : قُلْ لِعبادِى الَّذينَ (ابراهيم) ـ ياعِبادى الَّذين ءامنُوا (عنکبوت) ـ قُل يا عبادى الّذينَ اَسرَفُوا (زمر) ـ اِناَرادَنى اللهُ بِضُرٍّ (زمر) ـ عباديِ الصّالحونَ (انبياء) ـ مَسَّنى الضُّر (انبياء) عبادى الشَّکُورُ (سبا) عَهدِى الظّالمينَ (بقره) رَبِّى الَّذى يحيى (بقره)، ءاتنِيى الکِتابُ (مريم) ءاياتِى الّذينَ (اعراف) حَرَّم رَبّى الفَواحشَ (اعراف) ان اَهلَکَنِى اللهُ (ملک) مَسَّنى الشَّيطانُ (ص) و در غير اين چهاردهمورد آنها را به فتح ى خواند است . مثل : وَ ما مَسَّنِى السَّوءُ (اعراف) مَسَّنِىالکِبَرُ (حجر)
5 ـ ياء ضمير متکلم که بعد آن همزه وصل بدون ل تعريف آمد، با حفصفرقى ندارد . 
6 ـ وقتى بعد از ياء ضمير متکلم حرف ديگرى غير از همزه باشد : وَجهى (آل عمران ـ انعام) بَيتِى : (نوح ـ بقره ـ حج) لِى (طه ـ ص دو موضع ـ کافرانـ نحل ـ يس ـ ابراهيم) مَعِى : (اعراف ـ توبه ـ سه موضع کهف ـ انبياء ـ دو موضعشعرا ـ قصص) تمامى اين 21 موضع را حمزه به سکون ى خوانده است .

ياءات زوائد :

رَبَّنا ءَتَقَبَّل دُعاءِ (ابراهيم) باثبات ى در وصلاَتُمِدّوُنَنِ (نمل) را باثبات ى در هر حال . و فَماءَ اتِينِ اللهُ خير (نمل) رابه حذف ى در هر حال خوانده است